Công-Nông-Trí và Nguyên khí quốc gia
(
Tham gia thảo luận: Trí thức là ai? )
Hà
Sĩ Phu
Ở Việt nam ta, dưới sự lănh đạo của Đảng Cộng sản, năm 1930 Trí
thức từng được xếp số 1 trong chuỗi bốn kẻ thù TRÍ PHÚ ĐỊA HÀO cần “đào
tận gốc, trốc tận rễ”. Nhưng rồi thế cục xoay vần, năm 2008 này,
sau một khoá họp trung ương của Đảng, Trí thức chính thức được tái
xác nhận rằng đă được kéo lên, xếp hàng cuối trong chuỗi ưu tú “CÔNG
NÔNG TRÍ”. Chừng ấy năm trời lên được một bậc kể cũng khiêm nhường !
Nhưng từ “kẻ thù” số 1 chuyển lên “đồng chí” số 3 cũng quư lắm chứ
?.
Lịch sử đă trôi 78 năm, tức đă quá một đời người được gọi “xưa
nay hiếm”, hôm nay chúng ta đang thảo luận để t́m một định nghĩa cho
loại công dân “quái dị” này. Không “quái dị” sao được,
khi loại công dân này luôn làm cho Đảng đau đầu, trước đây đă bị “xuống
chó” nay lại được “lên voi”, dẫu loại “voi” nhỏ
con này vẫn rất cần có quản tượng cầm búa cầm liềm đứng bên
chế ngự (không cần đọc “nghị quyết” tôi cũng biết chắc sự thể sẽ vẫn
như thế).
Để
có định nghĩa đúng cho một danh từ, một mặt cần hiểu từ nguyên, hiểu
được xuất xứ. Nhưng mặt khác, từ ngữ là một thể sống chứ không chết
cứng, bởi từ ngữ chỉ là cái vỏ quy ước mà cái hồn bên trong chính là
nội dung khái niệm mà từ ngữ ấy bao hàm. Khái niệm th́ luôn được làm
giàu, được tu chỉnh theo sự phát triển của nhận thức, theo sự phát
triển của xă hội. Vậy định nghĩa của một từ ngữ cũng phát triển theo
thời gian, điều này không có ǵ lạ.
Dịp này, để tiến tới t́m một định nghĩa so sánh chính xác cho các
thuật ngữ gốc Hán (trí thức, thức giả, học giả, hiền tài, sỹ phu…),
gốc phương Tây (intellectuel, savant…), gốc Việt ( kẻ Sĩ, kẻ có học, người lao
động trí óc…) tôi mạn phép nêu lên vài nhận xét chủ quan, chắc hẳn
c̣n nông cạn, về đặc điểm của loại h́nh công dân đặc biệt này, mà ta
tạm dùng chữ Trí thức làm đại diện.
Trí
thức có 3 đặc điểm, hay 3 tính chất :
1/
Tính chất tự do và không ranh giới : người trí thức có thể đi
sâu vào một lĩnh vực nhất định, nhưng không bị khoanh vùng trong
lĩnh vực đó, trong quốc gia đó. Sự phân chia thành các lĩnh vực khoa
học tự nhiên, khoa học xă hội, văn hoá, văn nghệ, chính trị, đạo đức,
kinh tế, quốc gia, quốc tế, con người, nhân loại… vân vân… đều chỉ
là những sự phân chia tương đối,quy ước, tạm thời. Trước sự phát
triển và liên tưởng của lô-gích tư duy những ranh giới ấy đều bị phá
bỏ.
2/
Tính chất tiên phong và phát hiện : Bởi được trang bị bằng hai
công cụ đặc biệt là kho tri thức ngàn đời của nhân loại đă đúc kết
thành các khoa học và sức nhạy cảm chủ quan của bộ óc cá nhân, những
người Trí thức như những bộ máy ḍ tiên phong vô cùng nhạy
cảm, nó bay về muôn phương, nó cảm ứng lập tức với những cái mới,
cái bất thường, nó xâu chuỗi lập tức những quan hệ tuyến tính, những
quan hệ thuận quy luật và trái quy luật. Học vấn và lao động trí óc
tuy là những điều kiện cần thiết tất yếu cho đặc điểm này, nhưng
cũng chỉ là những điều kiện làm nền, điều kiện ban đầu thôi, chưa hề
đầy đủ để tạo nên Trí thức .
3/
Tính lương thiện, tính nhân văn hay tính “Người” (“người
khôn ngoan” Homo sapiens): Con người là sự diễn tiến liên tục
và bất tận từ con vật hoang dă hướng đến con người hoàn thiện. Trong
đó, Trí thức là bộ máy lọc, chuyên lọc bỏ những cặn bă phi
nhân tính. Sự thôi thúc của Nhân tính này khiến Trí thức cứ vơ nỗi
đau của người khác thành nỗi đau của ḿnh , mà tự làm khổ ḿnh, tự
gây rắc rối cho ḿnh.Tất nhiên bộ máy lọc này cũng đang tiến
hoá theo thời gian nên sự lọc này không thể thoát khỏi sự hạn chế
của giai đoạn lịch sử, có thể lọc rồi sẽ lại được lọc nữa.
Tầm Trí
thức của một người là do ba đặc điểm ấy có được ở cấp độ nào. Trí
thức là chiếc máy ḍ vạn năng,vượt mọi ranh giới, là bộ
máy lọc lương thiện rất mẫn cảm, và khi bắt được sự cảm
ứng, sự cộng hưởng, th́ những cảm ứng ấy lập tức biến thành năng
lượng của lư trí hoặc của cảm xúc, thành những kết quả lư thuyết và
thành hành động. Điều ấy giải thích tại sao những người thày giỏi,
có tư duy minh triết luôn đi kèm với nhân cách, với khí phách và sự
dấn thân.
Ngoài
sự thôi thúc của tính thiện, sự thôi thúc của lư tính t́m kiếm vô
giới hạn cũng khiến Trí thức thường “xớ rớ” vào những việc
không phải của ḿnh, nhưng Trí thức muôn đời cứ “vô duyên” như thế !
Ba tiêu
chuẩn “Nhân, Trí, Dũng” (hay Bi, Trí, Dũng) là 3 tiêu chuẩn lư tưởng
của con người ưu tú, cũng là tiêu chuẩn lư tưởng cho tầng lớp tinh
hoa : Trí thức. Thiếu Nhân hay thiếu Dũng th́ Trí chỉ là Trí thức
què.
Bởi có
Nhân nên phản ứng với bất nhân, bởi có Trí nên phản ứng với sự ngu
dốt và loè bịp, bởi có Dũng nên phản ứng với sự hèn nhát dù là hèn
nhát có tính toán, nguỵ trang. V́ thế Trí thức luôn phản biện, luôn
gây khó cho một số đối tượng, khiến họ khó chịu, v́ Trí thức thường
làm rơ mọi điều, xé toạc bức màn che của họ , làm “bể mánh” của họ.
Do đặc
trưng ở tính tự do và tính cá thể , trong đó tính
thiên bẩm rất quan trọng, nên xă hội có thể dạy kiến thức, dạy cách
viết văn…nhưng không thể đào tạo trí thức, đào tạo nhà văn được. Có
thể đào tạo một đội ngũ những chuyên viên giỏi, những người có bằng
cấp, những người lao động trí óc giỏi, nhưng không thể đào tạo được
ra một đội ngũ Trí thức. Trí thức là sự phát triển cá nhân. Việc các
Trí thức cùng nhau kết lại để cùng làm một việc ǵ đó, để đạt một
mục tiêu ǵ đó là việc rất cần thiết nhưng đó chỉ là những việc cụ
thể, có giới hạn. Bản chất Trí thức vốn là không đội ngũ, tuy giữa
họ luôn có sự hợp đồng, và thành quả của người này tự nhiên kích
thích sự sáng tạo ra thành quả của người kia.
Có thể
một nghị quyết của Đảng về “đội ngũ Trí thức Xă hội chủ nghĩa”
sẽ đưa ra muôn vàn điều ưu ái cho Trí thức, rất đáng quư, nhưng giá
được như các nước văn minh, đừng có một nghị quyết về Trí thức th́
c̣n đáng quư hơn, v́ đối với những cánh chim th́ chẳng cái lồng son
nào quư bằng sự tự do. Điều ǵ cần sự tự nhiên th́ càng nhọc công
nhào nặn càng làm hỏng việc.Cứ lấy ví dụ trong gia đ́nh, khi đàn con
phải họp nhau lại, ra “nghị quyết” từ nay phải thương yêu bố mẹ
chẳng hạn (hoặc ngược lại cha mẹ ra “nghị quyết” phải thương yêu con
cái) th́ liệu bố mẹ có lấy thế làm sung sướng không, hay phải gượng
cười để nuốt nước mắt vào trong? Tạo một nền tảng xă hội thuận lợi
cho sự phát triển Trí thức là điều rất quư, nhưng đừng xác
định Chân lư trước cho họ, đừng định hướng và quản lư
cái đầu của họ !.
Từ
những đặc điểm kể trên hiển nhiên rút ra kết luận : Hiền tài
đúng là nguyên khí quốc gia!( hiền tài đương nhiên là Trí
thức).Vốn quư này ai dùng được th́ thành công vô hạn, không nhà cầm
quyền nào lại không biết điều đó. Chỉ có một điều mà một số người
cầm quyền không biết, đó là :
Trí thức là NGƯỜI THÀY TỐT nhưng là TÊN ĐÀY TỚ XẤU
!
Nếu
thực tâm coi Trí thức là một người thày, người thày ấy sẽ cung cấp
không công cho xă hội những hiểu biết quư giá (như số phận con tằm
dẫu chẳng ai thuê cũng cứ nhả tơ). Nhưng đă coi họ là thày của ḿnh
th́ xin đừng lănh đạo thày, đừng chỉ dẫn thày, đừng khoanh vùng cho
thày, nhất là đừng xoa đầu hay doạ nạt thày, tội nghiệp! Tồi tệ hơn,
nếu dùng Trí thức như một tên đày tớ, mua nó bằng tiền của hay ép nó
bằng bạo lực, th́ kẻ tay sai này dẫu đắc lực đến mấy, về sau, dù vô
t́nh hay hữu ư nhất định nó sẽ phản thùng, làm cho lăo chủ
lụn bại không thể chống đỡ, bởi trong trường hợp này Trí thức đă
biến tính không c̣n là Trí thức đúng nghĩa nữa. Khi buộc phải trung
thành với chủ, Trí thức không c̣n trung thành với Chân lư, và sản
phẩm của nó chỉ là sản phẩm giả, thay v́ phải can gián nó lại toa
dập cho chủ vừa ḷng.
Trên
đây là những ưu điểm đặc trưng của Trí thức với tư cách một tầng lớp
tinh hoa. Nhưng một người Trí thức cụ thể th́ dễ ǵ đạt được mức độ
lư tưởng ấy. Vả lại cái ǵ cũng có mặt trái, tập trung mặt này dễ để
lại khoảng trống về mặt khác. Ưu điểm này buộc phải chấp nhận nhược
điểm khác. Một thiết bị “nano” tinh vi, mỏng mảnh, nhạy cảm thường
khó chịu nhiệt, tính chịu quăng quật ắt thua những chất liệu “nồi
đồng cối đá”. Đă nhạy cảm với quy luật khách quan th́ khó ḷng nhắm
mắt trung thành.
Những
nhược điểm thường thấy ở giới Trí thức cũng là điều cần được nghiên
cứu.
*
Ư kiến
tôi trong bài này chỉ có thế. Nhưng để thư giăn đôi chút, tôi xin
trở lại ư kiến ban đầu về chuyện Công-Nông-Trí : Đảng ta tự xưng là
Đảng của giai cấp Công nhân, liên kết với Nông dân là đội quân
chủ lực, nên lá cờ Đảng chỉ có liên kết hai thứ búa liềm. Lúc
đầu hẳn Đảng phải nghĩ rằng triết lư như thế là hoàn hảo. Này nhá,
Công nhân là giai cấp tiền phong tiến bộ nhất, tiêu biểu cho phương
thức sản xuất hiện đại, Đảng lại là đội tiền phong tinh hoa của giai
cấp Công nhân, lại thêm có lư thuyết Mác-Lê khoa học dẫn đường, thế
th́ tất cả Trí tuệ đă nằm ở đấy cả rồi, nói Trí thức nữa là thừa.
Trí thức chẳng những là khúc “appendice” vô dụng mà đôi khi lại c̣n
bị nhiễm trùng, sưng tấy lên nguy hiểm. Những Trí thức có mặt trong
hàng ngũ Cách mạng là Trí thức đă “được đầu hàng giai cấp”
tức là đă được thuần hoá, được “công nông hoá” rồi, an toàn
rồi.
Nhưng
cuộc đời đúng là tên phản biện lại Mác-Lê cực kỳ ĺ lợm . Măi rồi
cuộc đời cũng lay cho Đảng bừng tỉnh: Ừ, đi vào kỷ nguyên của Trí
tuệ mà không trương cờ Trí thức ra th́ làm sao thuyết phục thiên hạ?
Bởi thế cái anh đầu sỏ cần “đào tận gốc” ngày trước nay đă được phục
hoạt, kéo lên cho nhập vào hàng ngũ tiên phong.
Nhưng
kẹt nỗi làm sao có thể xếp TRÍ lên trên CÔNG và NÔNG được khi đă
“nguyện trung thành” với lư thuyết Cộng sản, và lá cờ búa liềm ?
Vậy là dù có công nhận “Hiền tài là nguyên khí quốc gia”,
th́ cũng phải để hiền tài, để Trí thức xếp hàng ba sau Công và Nông
thôi. Sau khi đă hết lời vinh danh Trí thức th́ thứ tự vẫn phải là
CÔNG-NÔNG rồi mới đến TRÍ chứ không đảo lộn hàng ngũ được! Bên cạnh
đó trong kinh tế thị trường lại c̣n phải vinh danh Thương nhân bằng
cách tổ chức “Ngày Doanh nhân” nữa. (Thế th́ cứ chấp nhận
luôn cái công thức SĨ-NÔNG-CÔNG THƯƠNG vốn đă có trước đây nhiều thế
kỷ cho xong!).
Năm
1996, lần đầu tiên thấy Trí thức được lôi lên đứng sau Công Nông,
tôi đă buột miệng làm mấy câu vè :
TRÍ, PHÚ, ĐỊA, HÀO
Bốn anh Trí Phú Địa Hào
Chỉ riêng anh Trí lao đao đến giờ
Đảng ta thương Trí ngu ngơ
Cho CÔNG-NÔNG-TRÍ chung cờ liên minh
Trông lên LIỀM-BÚA hai h́nh
Trí ta vẫn chẳng thấy ḿnh ở đâu
Quay sang t́m Phú, Địa, Hào
Thấy ba bụng phệ …đă vào…Đảng ta!
HSP-1996
Thế mới
biết sửa chữa bằng cách chắp vá là cách chữa cháy khá khôn
ngoan, như kiểu “kinh tế thị trường theo định hướng Xă hội chủ
nghĩa” là khôn ngoan lắm, nhưng chắp vá Trí thức vào lá cờ Búa
Liềm thế nào cho khớp th́ đến anh thợ chắp bậc thày chắc cũng c̣n
nát óc mà nghĩ chưa ra. Bỏ đi, làm cái mới chắc dễ hơn nhiều.
Những
ai thực ḷng muốn nghe phản biện, th́ xin coi đây là một phản biện,
liệu có được chăng?
20-7-2008
|